Stel je een banale ingreep
of het trekken van een kies voor, zonder verdoving. Eeuwenlang was dat de pijnlijke
realiteit voor iedereen.
Voor het trekken van een
rotte tand moest je naar de barbier of chirurgijn, die het karwei vaak onder
publieke belangstelling op de kermis uitvoerde. Niet toevallig is de algemene
verdoving onder andere daar ontdekt door tandartsen, en niet door wetenschappers
in laboratoria.
Vandaag zijn almaar ingrijpender
en complexer operaties mogelijk, zelfs bij fragiele of oude mensen.
De eerste verdovingsmiddeltjes
Om iemand te verdoven of minder gevoelig te maken voor pijn werden al vele middeltjes
gebruikt. De eerste vormen van algemene verdoving waren: iemand dronken voeren
of bewusteloos slaan. In de Griekse Oudheid maakte men slaapverwekkende mengsels
met onder andere papaversap. De Romeinen voegden alruin toe aan wijn. In de
Middeleeuwen verzachte men het leed met verdovende kruiden als marihuana of
nachtschade. Na de kruistochten kwam opium via de Arabische wereld uit China
tot bij ons.
Een andere techniek was
de aandacht van de patiënt af leiden door hem te prikkelen met netels bijvoorbeeld.
Of in een hypnotische trance te brengen. Tegen het eind van de achttiende eeuw
waren alcohol en opium de belangrijkste middelen om de operatiepijn te onderdrukken.
Maar beide hadden ernstige neveneffecten. Een operatie was dan ook een ingreep
die alleen in uiterste nood werd uitgevoerd, zoals de amputatie van een afstervend
ledemaat.
Het eerste verdovingsgas:
lachgas
Het begint pas echt aan het eind van de achttiende eeuw. Zonder het zelf te
beseffen ontwikkelt Joseph Priestley het eerste bruikbare verdovingsgas, distikstofoxide.
Door het in te ademen raak je in een roes, verlies je remmingen en krijg je
de slappe lach. Dit gas krijgt al snel de bijnaam lachgas en wordt populair
als partydrug in de hogere kringen en als amusement op kermissen. De Britse
chemicus sir Humphrey Davy merkt op dat de recreatieve gebruikers van lachgas
geen pijn voelen. Op zijn voorstel om het gas te gebruiken als verdovingsmiddel
tijdens operaties gaat dan niemand in.
Ether verdooft ook
De Spaanse chemicus Raymundus Lullius ontdekt ether al in 1275. Hij noemt het
'zachte vitriool'. De Duitse wetenschapper Valerius Cordus weet ether in 1540
te synthetiseren. De Zwitserse fysicus Paracelsus doet er in hetzelfde jaar
per ongeluk al zijn kippen mee van hun stokje vallen, letterlijk én figuurlijk.
In 1730 herdoopt de Duitser Frobenius de stof tot ether. Ook van ether word
je high. Studenten geneeskunde die daar lucht van krijgen, gaan aan beide zijden
van de Atlantische oceaan etherparty's organiseren.
De eerste geslaagde
operatie onder etherverdoving
Een van de deelnemers aan zo'n feestje is Crawford Long. Net als Humphrey Davy
merkt hij op dat je onder invloed van het gas verwondingen kunt oplopen zonder
ze te voelen. Hij voert succesvolle experimenten uit met het gas in zijn praktijk
in Jefferson, Georgia. Hij verwijdert in 1842 een gezwel uit de nek van een
vriend, James Venable. Dat is de allereerste geslaagde operatie onder etherverdoving!
Long woont echter ver van grote medische centra, laat na om zijn bevindingen
meteen te publiceren en doet in zijn eentje verder. Daardoor loopt hij de kans
mis om tot de ontdekker van de anesthesie uitgeroepen te worden.
Opnieuw experimenteren
met lachgas
In diezelfde periode reist Gardner Quincy Colton, een medisch student die er
de brui aan geeft, met zijn pseudo-wetenschappelijke show rond in New England.
Hij demonstreert onder andere de komische effecten van lachgas. Horace Wells,
de tandarts van Hartford, is getuige van zijn demonstratie en observeert dat
je geen pijn voelt als je high bent. Hij laat zichzelf door Colton verdoven
en laat een kies trekken. De ingreep is pijnloos. En Wells begint op zijn beurt
te experimenteren. Hij demonstreert het uittrekken van een tand voor de verzamelde
medici in het General Hospital van Boston. En dit onder invloed van zijn assistent
William Morton. Het is een flop omdat hij te weinig lachgas gebruikt en de patiënt
toch behoorlijk wat voelt. Teleurgesteld en vernederd keert hij terug naar Hartford.
Daar experimenteert hij verder met chloroform.
Van operaties onder
etherverdoving tot anesthesie
Diezelfde assistent Morton gaat geneeskunde studeren onder de hoede van Charles
Jackson, hoogleraar in Harvard. Die laatste heeft wel de mogelijkheden van Wells'
experiment gezien en heeft met hem overleg gepleegd over de eigenschappen van
zowel ether als lachgas. Morton begint met ether te oefenen, onder andere op
zichzelf en op zijn hond. Hoewel hij op dat moment pas een tweedejaarsstudent
geneeskunde is, gaat Morton op 16 oktober 1864 over tot een operatie onder etherverdoving.
Hij heeft er zelf een inhaleerapparaat voor ontwikkeld, een glazen kolf met
een in ether gedrenkte spons. Nadat Morton de twintigjarige Edward Gilbert Abbott
verdoofd heeft, verwijdert de chirurg John Warren een goedaardig gezwel uit
de hals van de patiënt. Abbott geeft geen kik en komt kort erna weer bij.
Hij verklaart dat hij zich wel bewust geweest is van de operatie, maar geen
pijn gevoeld heeft. Drie weken later stelt anatomieprofessor Oliver Wendell
Holmes de term "anesthesie" voor. Twee maanden later gebeurt de eerste
operatie onder anesthesie in London. In België komt de doorbraak veel later.
Wie is de ontdekker
van anesthesie?
Na verloop van tijd ontstaat een vete onder de vier pioniers:William Morton,
Charles Jackson, Horace Wells, Crawford Long. Het Amerikaanse congres heeft
immers een prijs uitgeloofd voor de ontdekker van de anesthesie. Uiteindelijk
blijft het onbeslist. Crawford Long legt er zich bij neer. Maar de veelbelovende
Morton breekt zijn studies af, procedeert gedurende de rest van zijn leven om
het grote geld en ruïneert daarmee zichzelf en zijn gezin. Horace Wells
raakt verslaafd aan chloroform en verwondt onder invloed per ongeluk iemand.
Hij belandt in de gevangenis en pleegt er op zijn 33ste zelfmoord.
Chloroform als anesthesiemiddel
Omdat ether nogal stinkt,
gaat men op zoek naar alternatieven. Zoals chloroform, dat in 1831 gelijktijdig
ontdekt wordt door de Duitser Justus van Liebig en de Amerikaan Samuel Guthrie.
In 1874 introduceert professor James Simpson van Edinburgh het gas als anesthesiemiddel
bij bevallingen. Dat stuit op zwaar verzet, vooral vanuit Bijbelse kringen,
die met het boek Genesis zwaaien. Koningin Victoria van Groot-Brittannië
is voor één keer progressief en maakt dankbaar gebruik van chloroform
voor haar achtste bevalling. Daarmee doorbreekt ze een taboe.
De spuit
Ook de manier waarop anesthesie wordt toegediend is drastisch veranderd. Tegen
het einde van de 19de eeuw wordt de injectienaald ontwikkeld. Vanaf dan kan
een middel direct in de bloedbaan gespoten worden. Toch gebeurt de inhalatieanesthesie
met onder andere lachgas vandaag nog altijd, maar wel met uiterst gesofistikeerde
machines. Meestal wordt een combinatie-anesthesie gebruikt, afhankelijk van
de situatie of de voorkeur van de dokter.
Toekomstmuziek
Er kan almaar meer bij oudere en ziekere patiënten. Veel operaties die
vroeger onmogelijk waren, zijn dat nu wel door de stabilisatie die de anesthesie
biedt. Daardoor vragen de chirurgen steeds meer, waarop de anesthesisten met
nieuwe antwoorden komen. Zo evolueert alles verder en wordt de lat steeds hoger
gelegd.