Chronische pijn bij kinderen
Intro:
Chronische Pijn is een vaak voorkomende en alledaagse ervaring bij kinderen. Hoewel de meeste pijnervaringen van korte duur zijn en slechts tijdelijke hinder met zich meebrengen, is er ook een aanzienlijk aantal kinderen dat chronische pijn ervaart.
Pijn belemmert je kind in alle facetten van zijn bestaan, het staat het genezingsproces in de weg. Je kind zal hierdoor slechter slapen en zijn eetlust kan verminderen.
Pijn belemmert je kind in zijn spel, in zijn functioneren op school en in zijn ontwikkeling. Als je kind te veel pijn heeft, leert het om angstig te worden voor een volgende ziekenhuisopname. Ook daarom is het belangrijk om pijn zo goed mogelijk te behandelen. Hoe graag ouders ook de pijn van hun kind zouden willen overnemen, soms is een pijnlijke ingreep of een venijnige prik onvermijdelijk. Maar dan nog is er meer dan één aanpak mogelijk.
Een tegenspartelend kind met een paar volwassenen vasthouden is één manier, maar je kunt ook een verhaal rond het gebeuren vertellen en een lichte pijnstiller geven. Je hoeft geen psycholoog te zijn om te weten wat voor het kind het prettigst is. Een goed pijnbeleid voorkomt nare herinneringen en trauma’s.Of je nu een bejaarde vrouw, een man van middelbare leeftijd of een peuter bent: pijn hebben is van alle leeftijden.
Niemand anders dan uw kind weet hoe de pijn voelt. Hoe kinderen hun pijn uiten hangt een beetje af van de leeftijd, het type pijn, het karakter en andere factoren.
Jonge kinderen (baby’s, peuters, kleuters) kunnen nog niet veel vertellen over pijn en tonen dit vooral via veranderingen in hun gedrag: huilen, zeuren, grimassen trekken, verandering in slaappatroon, stilliggen, rusteloos zijn, weigeren van eten, gespannen houding, kronkelen, … Indien kleuters vertellen over pijn, dan is dit vaak in algemene termen ‘ik heb buikpijn’ en dan gaat dit niet noodzakelijk over de reële plaats van pijn. Heel zieke baby’s of prematuren hebben misschien niet de energie om bepaalde signalen te tonen, terwijl ze toch pijn hebben.
Oudere kinderen kunnen vaak al meer gedetailleerd vertellen over hun pijn en specifiek de pijn lokaliseren.
De ene leeftijdscategorie krijgt er meer mee te maken dan de andere en iedere groep kent zijn specifieke kwaaltjes. Een baby maakt de buitenwereld op een andere manier duidelijk dat hij pijn heeft dan een hoogbejaarde. Angst voor pijn is dan weer universeel. Maar een kind dat hysterisch krijst voor een prik, krijgt wel meer krediet van de dokter dan een volwassen man. Kinderen met pijn is een gevoelig thema! Hoe weet je dat een baby pijn heeft? Hoeveel pijn heeft hij en mag zo’n kind een pijnstiller?
Wat zijn chronische pijnklachten?
Chronische pijnklachten zijn pijnklachten die langer dan drie maanden vrijwel iedere dag aanwezig zijn.
Hoe worden chronische pijnklachten ook wel genoemd?
Soms wordt gesproken van chronische dagelijkse pijnklachten. Er bestaan verschillende vormen van chronische pijnklachten zoals hoofdpijn, nekpijn, armpijn, rugpijn, buikpijn en beenpijn.
Hoe vaak komen chronische pijnklachten voor bij kinderen?
Het is nog niet goed bekend hoe vaak chronische pijnklachten voor komen bij kinderen. Toch komt het vaker voor dan gedacht. Het is een misverstand om te denken dat chronische pijnklachten niet bij kinderen voorkomen. Er zijn kinderen en jongeren bij wie pijnklachten en vermoeidheid langdurig blijven bestaan, zonder dat daarvoor een duidelijke medische verklaring gevonden kan worden.
Bij wie komen chronische pijnklachten voor?
Chronische pijnklachten kunnen op iedere leeftijd voorkomen. Ze komen op de kinderleeftijd het vaakst voor bij pubers. Chronische pijnklachten komen zowel bij jongens als bij meisjes voor, iets meer bij meisjes dan bij jongens.
Wat is de oorzaak van chronische pijnklachten?
Aanleiding
Soms is er een aanleiding voor het ontstaan van chronische pijnklachten, zoals een ongeval/trauma waardoor een breuk of een kneuzing ontstaat, een infectie of een ontsteking. Door dit letsel is er pijn die normaal gesproken verdwijnt wanneer het letsel geneest. Soms verdwijnt deze pijn niet en ontstaan chronische pijnklachten.
Vaak ook is er niet direct een aanleiding voor het ontstaan van chronische pijnklachten. Ook een periode van overbelasting van het lichaam in de vorm van stress kan de reden zijn voor het ontstaan van chronische pijnklachten. Stress hoeft niet altijd zo duidelijk te zijn, zodat het net lijkt of de chronische pijnklachten zonder duidelijke aanleiding zijn ontstaan.
Overgevoeligheid van zenuwen
Wanneer er ergens in het lichaam een letsel is, dan komen er stofjes vrij die speciale pijnzenuwen prikkelen. De pijnzenuwen geven vervolgens een signaal aan de hersenen dat er pijn is en waar er pijn is.
Door aanhoudende pijn, stress of soms ook zonder aanleiding ontstaat er een overgevoeligheid van deze pijnzenuwen. De pijnzenuwen geven al bij een klein beetje pijn een signaal door aan de hersenen dat er pijn is. Normaal gesproken zou dit pijnsignaal pas bij een sterkere pijnprikkel door gegeven worden aan de hersenen. De pijnzenuwen geven bij chronische pijn veel gemakkelijker een pijnsignaal door aan de hersenen. Hierdoor worden de pijnzenuwen overbelast en worden ze steeds gevoeliger en geven ze bij steeds minder pijn al een signaal aan de hersenen door. Op deze manier ontstaat een zogenaamde vicieuze cirkel waarbij de pijnzenuwen steeds gevoeliger worden. Op een gegeven moment worden ook andere signalen zoals aanraken of het bewegen van de huid die helemaal niet pijnlijk zijn, door de pijnzenuwen doorgegeven aan de hersenen. De hersenen vertalen dit signaal als pijn, terwijl er helemaal geen pijn is. Omdat het normaal is dat we bewegen en dat onze huid wordt aangeraakt door bijvoorbeeld onze kleren, geven de pijnzenuwen voortdurend het signaal door aan de hersenen dat er pijn is. Op die manier ontstaat chronische pijn.
Minder bewegen
Bij kinderen en volwassenen met chronische pijnklachten wordt een beweging van de huid of van een lichaamsdeel door de pijnzenuwen aan de hersenen doorgegeven als pijn. Hierdoor gaan kinderen bewegen van dit lichaamsdeel vaak vermijden, het doet immers pijn. Door het mindere bewegen worden de spieren zwakker en de gewrichten minder soepel. Het bewegen lukt dus ook steeds minder goed en zal meer pijn gaan doen wanneer er toch bewogen wordt. Het lichaam komt door de pijnklachten in een steeds minder goede conditie. Even bewegen wat voor het ontstaan van de chronische pijnklachten prima kon, zorgt nu al voor het ontstaan van spierpijn omdat het lichaam deze inspanning niet meer gewend is.
Veranderingen in de hersenen
De hersenen veranderen ook door de voortdurende stroom van pijnsignalen die binnenkomt in de hersenen. Ze worden ook steeds gevoeliger om deze pijnsignalen op te vangen. Onze hersenen kunnen ook andere signalen die binnenkomen en niets met pijn te maken hebben, aanzien voor pijnsignalen.
Ook worden bepaalde delen van de hersenen die betrokken zijn bij stemming geactiveerd. Kinderen met chronische pijnklachten voelen zich daardoor minder blij en meer verdrietig, angstig en moe. Hierdoor worden kinderen ook minder actief en hebben ze ook meer tijd om met hun pijnklachten bezig te zijn. Veel kinderen worden bang dat de pijnklachten nooit meer weg zullen gaan en dat ze de rest van hun leven deze pijnklachten zullen blijven houden. Deze gedachte veroorzaakt vaak veel angst en verdriet. Bij lang aanhoudende pijnklachten kunnen kinderen ook depressief worden.
Impact van pijn bij kinderen
Pijnervaringen komen niet enkel vaak voor maar kunnen ook een grote impact uitoefenen op het dagelijks functioneren van een kind. Chronische pijn gaat vaak gepaard met beperkingen in schools, fysiek, sociaal en emotioneel functioneren. Het ervaren van pijn, in het bijzonder persistente pijn, kan eveneens de normale ontwikkeling van onafhankelijkheid en autonomie belemmeren.
Pijn bij kinderen kan bovendien ook een grote belasting betekenen voor het gezin, in het bijzonder voor de ouders van het kind. Het ervaren van (chronische) pijn leidt echter niet voor alle kinderen, en hun nabije omgeving, tot dezelfde mate van hinder in het dagelijkse leven. Tal van studies hebben aangetoond dat er geen eenduidig verband is tussen de mate van weefselbeschadiging en pijn enerzijds, en tussen de mate van ervaren pijn en beperkingen anderzijds.
Pijnklachten kunnen bijvoorbeeld voorkomen zonder aantoonbaar biomedisch letsel. Eenzelfde biomedisch letsel kan bovendien voor het ene kind ernstige pijn en beperkingen met zich meebrengen en voor het andere kind nauwelijks impact hebben. Deze observaties hebben ertoe geleid dat onderzoekers zich zijn gaan richten op het identificeren van factoren die een verklaring kunnen bieden voor de grote variabiliteit in het omgaan met pijn en bijgevolg een aanknopingspunt kunnen bieden voor therapie.
Wat zijn de symptomen van chronische pijnklachten?
Pijn
Chronische pijn kan overal in het lichaam voorkomen. Bij kinderen is hoofdpijn de meest voorkomende chronische pijn. Maar ook buikpijn, rugpijn of nekpijn kunnen als vorm van chronische pijn komen voor bij kinderen.
Chronische pijnklachten kunnen heel verschillend aanvoelen, soms is de pijn brandend, zeurend, stekend, borend of bonzend. Er is niet een bepaald type pijn wat kenmerkend is voor chronische pijnklachten. De pijn kan op een plek zitten, maar ook de ene keer hier en de andere keer op een andere plek zitten. Vaak is de pijn de ene dag erger dan de andere dag.
Aan de buitenkant niets te zien
Vaak is er op de plaats waar de pijn zit aan de buitenkant niets te zien aan het lichaam. Dit zorgt vaak voor veel onbegrip, wat niet te zien is, bestaat niet wordt er dan gedacht.
Soms is de huid ter plaatse van de pijnklachten licht gezwollen, rood of warm, dit valt meestal pas op wanneer er heel goed naar de huid gekeken wordt.
Stemming
Veel kinderen met chronische pijnklachten voelen zich verdrietig, angstig of boos omdat ze altijd pijnklachten hebben en bang zijn dat deze pijnklachten niet meer over zullen gaan. Kinderen met chronische pijnklachten hebben een grote kans om depressief te worden. Het is belangrijk om hier alert op te zijn. Ook zijn kinderen met chronische pijnklachten vaak prikkelbaarder. Ze kunnen minder goed tegen lawaai, drukte of fel licht.
Concentreren
Kinderen met chronische pijnklachten hebben vaak meer moeite om de aandacht bij hun werk te houden. Ze zijn sneller afgeleid en kunnen zich minder lang concentreren. Hierdoor gaat ook onthouden lastiger. Deze problemen met de concentratie en het geheugen hebben vaak invloed op het schoolwerk.
Moeheid
Het constant hebben van pijnklachten kost veel energie. Kinderen met chronische pijnklachten zijn daardoor vaak sneller moe dan hun leeftijdsgenoten. Een deel van de kinderen met chronische pijnklachten slaapt ’s nachts ook minder lang of minder diep, waardoor ze overdag minder goed uitgerust zijn en sneller vermoeid zijn. Daarnaast gaan kinderen met chronische pijnklachten vaak minder bewegen, waardoor hun conditie achteruit gaat en ze daardoor ook sneller vermoeid zijn.
Voorbeeld van pijnaanduiding bij kinderen
Hoe wordt de diagnose chronische pijnklachten gesteld?
Verhaal en onderzoek
Op grond van het verhaal van pijnklachten die langer dan drie maanden vrijwel dagelijks aanwezig zijn kan de diagnose chronische pijnklachten worden gesteld. Bij lichamelijk onderzoek zal gekeken worden of er sprake is van een letsel wat deze pijnklachten veroorzaakt. Meestal is dat dus niet (meer) het geval. Soms is aanvullend onderzoek, bijvoorbeeld een scan, nodig om te kijken of er sprake is van een letsel wat aan de buitenkant niet te zien is.
Dagboekje
Het kan heel nuttig zijn om gedurende een paar weken een dagboekje bij te houden om inzicht te krijgen hoe het gaat met de pijnklachten op verschillende dagen. In een pijndagboekje kan op vaste momenten de pijn een cijfer gegeven worden tussen 0 en 10. Hierbij is 0 geen pijn en 10 de allerergste pijn die er bestaat. Ook is het belangrijk om in een pijndagboekje op te schrijven of er pijnstillers gebruikt zijn en wat voor activiteiten er gedaan zijn op die dagen.
Hoe worden chronische pijnklachten behandeld?
Onderdelen van de behandeling kunnen zijn:
Oorzaak weghalen
Indien er een letsel gevonden wordt die de chronische pijnklachten veroorzaakt, dan zal geprobeerd worden dit letsel te genezen of weg te halen. Meestal is er echter geen letsel (meer) aanwezig en kan er ook geen letsel genezen of weggehaald worden. Het kan soms best moeilijk zijn om dit te accepteren. Pijn wordt automatisch in verband gebracht met een letsel. Het is heel belangrijk voor een succesvolle behandeling van chronische pijnklachten om de zoektocht naar een letsel heel bewust los te laten. Het doel van de behandeling is dus niet het weghalen van de oorzaak van de chronische pijnklachten omdat dit dus meestal niet mogelijk is, maar het doel van de behandeling wordt het minder last te hebben van de chronische pijnklachten. Dit vraagt een andere manier van denken. Behandeling van chronische pijnklachten is meestal een combinatiebehandeling.
Combinatiebehandeling
Voor het behandelen van chronische pijnklachten is vaak een combinatiebehandeling belangrijk. Vaak gaat het om een combinatie van gesprekken hoe om te gaan met de pijn, een programma om de conditie te verbeteren, aandacht voor de stemming en eventueel het gebruik van medicijnen die de overgevoelige pijnzenuwen tot rust kunnen brengen.
Omgaan met pijnklachten
Een belangrijk onderdeel in de behandeling van chronische pijn is anders leren omgaan met de pijnklachten. Hoe vreemd het ook mag klinken, het kan erg helpen om je er bewust van te zijn dat je pijnklachten hebt en te aanvaarden dat die er op dit moment zijn, zonder jezelf er erg tegen te verzetten. Dat verzetten tegen de pijn kost ook veel energie die nu beter op een andere manier gebruikt kan worden. Daarnaast is het belangrijk om los te laten dat de pijn veroorzaakt wordt door een onderliggende ziekte, maar tot je door te laten dringen dat het zenuwstelsel ontregeld is geraakt en nu overgevoelig reageert. Doel van de behandeling is om het overgevoelige zenuwstelsel weer tot rust te brengen. Dit kun je doen door het zenuwstelsel ook weer andere prikkels dan pijnprikkels te ervaren en heel bewust de aandacht te hebben voor die andere prikkels. Bij andere prikkels kun je denken aan dingen zien, horen, ruiken, voelen of proeven door bijvoorbeeld te gaan wandelen in de natuur, muziek luisteren, kletsen met vrienden, een film te kijken, een warm bad te nemen of een massage te krijgen. Belangrijk is om iets te doen waar je plezier aan beleeft. Het helpt heel goed om dat met alle aandacht te doen, zo gaat er vanzelf minder aandacht naar de pijnklachten toe. De pijnklachten zijn niet weg, maar gaan wat meer naar de achtergrond toe en zullen geleidelijk aan minder worden. Ontspanning is ook heel belangrijk. Door langdurige pijnklachten raakt het lichaam vaak gespannen en dit maakt het lichaam ook weer gevoelig voor pijnklachten. Ontspanning kan bereikt worden door iets te doen wat je heel leuk vindt of ook door bijvoorbeeld aan yoga te doen, aan mindfullness, aan meditatie, te gaan schilderen, muziek te maken of door te luisteren naar een kindercd.
Het leren om gaan met pijnklachten vergt dus een hele andere manier van denken. Het is niet gemakkelijk om zo anders te gaan denken. Soms kan het fijn zijn om daarbij wat hulp te krijgen, bijvoorbeeld van een psycholoog of van een haptotherapeut.
Verbeteren van de conditie
Veel kinderen met chronische pijnklachten zijn als gevolg van de pijnklachten minder actief en bewegen minder. Hierdoor gaat hun conditie achteruit. Wanneer kinderen gaan bewegen, geeft dit vaak spierpijn klachten omdat het lichaam deze beweging niet meer gewend is. Vaak worden kinderen onzeker of angstig door deze pijnklachten waardoor ze bewegen gaan vermijden. Terwijl het juist voor kinderen met chronische pijnklachten heel belangrijk is om te bewegen. Hierdoor krijgt het lichaam weer andere prikkels te verwerken dan alleen maar pijnprikkels. Dit zorgt er voor dat er automatisch minder aandacht van de hersenen naar de pijnprikkels toe gaat, waardoor kinderen minder last hebben van hun pijnklachten. Door meer te gaan bewegen, verbeterd ook de conditie van het lichaam, waardoor het lichaam weer beter in staat is om op de juiste manier op allerlei prikkels vanuit de omgeving te reageren. Ook kunnen kinderen vaak beter slapen wanneer ze overdag actief zijn geweest. Het is vaak verstandig om samen met een fysiotherapeut een op het kind afgestemd bewegingsprogramma te maken. Dit zorgt ervoor dat kinderen op de juiste manier bewegen. Het is belangrijk om de conditie geleidelijk aan weer op te bouwen. Het te snel opbouwen van de conditie zorgt vaak voor blessures en daarmee voor nieuwe pijnklachten en vaak veel teleurstelling.
Medicijnen
Medicijnen zoals paracetamol, ibuprofen of diclofenac die goede pijnstillers zijn bij acute pijn, hebben vaak bij chronische pijn niet zo’n goed effect. Dit komt omdat zij niet iets doen op de overgevoeligheid van de pijnzenuwen wat bij chronische pijn een hele belangrijke rol speelt. Er bestaan andere medicijnen die wel invloed hebben op de overgevoeligheid van de pijnzenuwen. Dit zijn medicijnen die ook gebruikt worden bij de behandeling van epilepsie of bij de behandeling van depressie. Bij de behandeling van chronische pijn zijn vaak lagere doseringen nodig dan bij de behandeling van epilepsie of bij de behandeling van depressie. Medicijnen die gebruikt kunnen worden om de overprikkelde pijnzenuwen tot rust te brengen zijn carbamazepine (Tegretol ®), gabapentine (Neurontin®), pregabaline (Lyrica ®), amytriptiline (Tryptizol®). Ook kan de combinatie van vitamine B6 en tryptofaan helpen om de zenuwen minder gevoelig te maken voor pijnklachten. Deze laatste combinatie heeft minder bijwerkingen, maar is ook minder krachtig. Soms is deze combinatie voldoende, anders is het belangrijk om een ander medicijn te gaan proberen. Het effect van deze medicijnen komt niet meteen, maar pas na een aantal weken. Dan zullen kinderen merken dat de pijnklachten geleidelijk aan minder heftig worden, omdat het zenuwstelsel minder overgevoelig reageert. Het is heel belangrijk om een juiste verwachting van deze medicijnen te hebben.
Zenuwblokkade
Voor sommige vormen van chronische pijnklachten is het mogelijk om door middel van een injectie er tijdelijk voor te zorgen dat een zenuw geen signalen meer door kan geven aan de hersenen. Dit wordt een zenuwblokkade genoemd. Deze behandelmogelijkheid is alleen zinvol, indien de pijn alleen maar komt vanuit een gebied waar deze zenuw de signalen doorgeeft. Wanneer er meerdere zenuwen betrokken zijn, is deze behandeling meestal niet zinvol.
De zenuw wordt tijdelijk geblokkeerd door een sterke pijnstiller en een ontstekingsremmer die rondom de zenuw worden gespoten. Hierdoor kan de zenuw geen signalen meer doorgeven aan de hersenen. Vaak ontstaat ook een doof gevoel omdat de zenuw ook geen gevoelssignalen doorgeeft aan de hersenen. Na enkele weken tot maanden raakt het effect van de zenuw uitgewerkt. In tussentijd kunnen de overgevoelige hersenen tot rust komen.
Aandacht voor stemming
Kinderen met chronische pijnklachten zijn vaak prikkelbaar. Door de overgevoeligheid van het zenuwstelsel kunnen ze maar weinig hebben. Ze kunnen niet goed tegen te veel licht, lawaai of te veel mensen om hen heen. Vaak hebben kinderen behoefte aan rust en gaan minder afspreken met vriendjes en vriendinnetjes. Kinderen met chronische pijnklachten raken hierdoor gemakkelijker wat geisoleerd. Het is vaak frustrerend als je niet mee kunt doen met je leeftijdsgenoten. Dat geeft het ene kind een verdrietig gevoel, een ander wordt juist boos of bang. Door dit aanhoudende verdriet, angst of deze boosheid kunnen kinderen somber worden en uiteindelijk zelf depressief. Het is belangrijk om aan te geven dat deze gevoelens heel normaal zijn als gevolg van chronische pijnklachten. Het uiten van deze gevoelens kan al zorgen dat de heftigheid van deze gevoelens minder wordt. Soms is praten lastig, maar het kan wel helpen om er bijvoorbeeld over te tekenen of er iets over op te schrijven. Daarnaast is het belangrijk om er voor te zorgen dat er juist wel tijd is voor activiteiten samen met leeftijdsgenoten en dit af te wisselen met rust momenten. Ook sporten kan helpen om minder last te hebben van sombere gevoelens. Het is ook heel belangrijk dat kinderen complimentjes krijgen voor iets wat juist wel lukt ondanks de pijnklachten. Een psycholoog kan kinderen met sombere gevoelens helpen om hier minder last van te hebben. Wanneer er sprake is van een echte depressie dan kan het soms nodig zijn om hiervoor medicatie te gaan gebruiken. Dit laatste loopt meestal via de kinder-en jeugdpsychiater. Voor veel ouders en kinderen is dit een enorme drempel om te nemen, maar soms wel een noodzakelijke. Achteraf zeggen kinderen en ouders dat ze blij zijn die stap naar de kinder-en jeugdpsychiater gemaakt te hebben.
Aandacht voor slaap
Veel kinderen met chronische pijnklachten slapen minder goed. Ze piekeren veel waardoor ze minder gemakkelijk in slaap vallen. Soms slapen ze ook onrustiger en worden ze vroeg wakker. Slaapgebrek verergert de pijnklachten alleen maar en zorgt ook voor meer vermoeidheidsklachten. Het is belangrijk om aandacht te hebben voor deze slaapproblemen. Het kan helpen de dag bewust af te sluiten met een bepaald ritueel zoals voorlezen, het luisteren naar rustige muziek of het krijgen van een voetmassage. Ook kan het helpen om eventuele zorgen in een zorgenboekje te tekenen of op te schrijven, zodat ze even bewust uit het hoofd gaan en kinderen zo ontspannen mogelijk kunnen gaan slapen. Wanneer ondanks deze maatregelen het inslapen nog heel moeilijk gaat, dan kan melatonine als medicijn helpen om het inslapen te vergemakkelijken en zo te zorgen dat kinderen voldoende slaap krijgen.
Wat betekent het hebben van chronische pijnklachten voor de toekomst?
Verminderen van de pijnklachten
Met behulp van deze combinatiebehandeling zullen de pijnklachten in de loop van een aantal weken soms een aantal maanden geleidelijk aan verminderen. Soms gaan de pijnklachten helemaal weg, bij een deel van de kinderen blijft een lichte mate van pijnklachten aanwezig, maar worden kinderen wel een zo normaal mogelijk leven leiden.
Afleiding
fixeert op de pijn die het op dat moment voelt. Bijvoorbeeld
bij een wondverzorging, prikken van een infuus …
Terugkeer van pijnklachten
Bij een deel van de kinderen komen de pijnklachten op een later moment weer terug. Vaak is dat een signaal van het lichaam dat er iets aan de hand is. Te veel druk, te weinig rust, zorgen voor terugkeer van de pijnklachten. Het helpt om zo spoedig mogelijk stil te blijven staan bij de reden van toename van de pijnklachten. Door weer toe te passen wat goed geholpen heeft, lukt het vaak om er spoedig weer voor te zorgen dat de pijnklachten weer minder worden.
Hebben broertjes en zusjes een vergrote kans om ook chronische pijnklachten te krijgen?
Chronische pijnklachten is geen aandoening die erfelijk is.
Bij de mate waarin het zenuwstelsel gevoelig is om overgevoelig te reageren spelen erfelijke factoren wel een rol. Aan de andere kant kunnen broertjes en zusjes ook baat hebben bij de handvaten die een gezinslid met chronische pijnklachten heeft gekregen om zelf er voor te zorgen dat ze zelf minder snel last krijgen van chronische pijnklachten.
Bron: bewerking: 04/2016
Weergaven: 839
